Yðar hátign fjólublár - Ragnheiður Maísól Sturludóttir

Í stássstofunni í Windsor kastala hangir málverk af Georgi sjötta Bretakonungi. Konungurinn stendur með aðra höndina á mjöðm en í hinni hendinni heldur hann á stórum veldissprota. Hann er klæddur fjólubláum silkijakka og íburðarmikilli skikkju úr fjólubláu flaueli. Þegar Elísabet önnur, dóttir Georgs, var krýnd Bretadrottning var fjólublái liturinn einnig áberandi. Kórónan sjálf, sem er að hluta til fjólubláu flaueli, var látin hvíla á fjólubláum púða. Drottning bar að auki langa og glæsilega skikkju úr fjólubláu flaueli en skikkjuna má sjá á opinberri krýningarmynd drottningarinnar. Þessi konunglega notkun feðginanna á litnum fjólubláum er þó alls ekki ný af nálinni. Fjólublár hefur í gegnum aldirnar verið litur efri stétta, allt frá konungsfólki og keisurum, yfir til páfa og æðstu presta.

Flókið, langt og illa lyktandi ferli
​

Fornleifafræðingar hafa fundið vísbendingar um fjólubláa textíllitun sem talin er vera frá um 2000 árum fyrir Krist og því má rekja fjólubláa litinn allt að 4000 ár aftur í tímann. Textíllitun fyrri tíma byggði á notkun náttúrulegra efna á borð við plöntur og skordýr. Suma liti var auðveldara að kalla fram þar sem litaaðferðin var einföld og notaðist við algeng dýr eða plöntur úr nærumhverfinu. Það átti hins vegar ekki við um fjólubláan.
​

Fjólublár sjávarsnigill, sama tegund og notuð var til að búa til tyrian fjólubláan.​

---

Fjólublái liturinn var fenginn úr sérstökum sjávarsniglum sem fundust aðallega við Miðjarðarhafið. Sagan segir að Herkúles hafi uppgötvað fjólubláa litinn þegar hann var á gangi með hundinum sínum á ströndinni. Hundurinn á að hafa japlað á snigli sem gerði það að verkum að hann varð allur fjólublár um kjaftinn (Podhjany, 2002). Það var flókið ferli að ná litnum úr sniglunum. Fyrst þurfti að brjóta snigilinn úr kuðungnum og því næst þurfti að draga æð með hvítum vökva úr sniglinum sjálfum. 

Snigilinn þurfti að vera nokkuð stór svo það væri hægt framkvæma þessa aðgerð því erfitt var að draga æðar úr minni sniglum. Að lokum þurfti að ná vökvanum úr æðinni. Þegar þessu var lokið var textíllinn litaður og látinn liggja í sólinni. Sólin hafði þau áhrif að efnið breytti um lit og varð fyrst ljósgrænt, svo dökkgrænt, svo blágrænt, því næst blátt, svo rauðleitt og að lokum fjólublátt. Ólíkt hefðbundnum litum sem lýstust upp í sólinni virtist þessi litur dökkna og haldast sérstaklega vel í textílnum.
​
​Ferlið var ekki einungis langt og flókið, heldur var það einnig talið sérlega illa lyktandi. Fnykur, sem minnti á sambland af hvítlauk og jurtinni djöflataði, lagðist yfir allt svo það var ekki á færi hvers sem var að lita textíl fjólubláan (Cooksey, 2013). Það var þó ekki einungis þetta langa, flókna og illa lyktandi ferli sem gerði fjólubláan textíl svo sérstakan. Til þess að ná 1,5 gr. af litarefni þurfti að verka um 12,000 snigla, en það magn dugði mögulega til að lita einn vasaklút (Podhajny, 2002). Það þurfti því ósköpin öll af sniglum með tilheyrandi vinnu til þess að lita alklæðnað. Fjólublár textíll var þar af leiðandi rándýr og einungis á færi þeirra allra ríkustu að klæðast. Mest var framleitt af litnum í borginni Tyre, sem nú tilheyrir Líbanon, og var litur hefðarfólksins því kallaður tyrian fjólublár.2]
​

Fjólublá lög

Í gegnum söguna hefur fjöldi fólks af æðri stéttum eignað sér litinn. Þegar Alexander mikli, konungur Makedóníu, komst til valda klæddist hann iðulega fjólubláum hökli utan yfir hvítan kyrtil. Fataval Alexanders var í raun pólitísk ákvörðun. Fötin sem hannvaldi sér að klæðast voru af óhefðbundnum toga.. Kyrtillinn var hefðbundinn makedónískur klæðnaður á meðan hökullinn var hefðbundinn persneskur klæðnaður. Persía var staðsett við Miðjarðarhafið og þar tíðkaðist að keisarar klæddust fjólubláu sem merki um vald sitt. Þegar Alexander hafði lagt undir sig Persíu klæddist hann fjólubláum klæðnaði í anda keisaranna til þess að sýna að hann væri nú konungur Persíu (Collins, 2012). Júlíus Sesar notaði fjólubláa litinn einnig í pólitískum tilgangi. Hann setti lög sem leyfðu aðeins fáum útvöldum að klæðast litnum á ákveðnum tíma. Því meira sem hann klæddist sjálfur fjólubláum, því minna leyfði hann öðrum að klæðast litnum (Nable, 2015). Þannig notaði hann litinn til þess að undirstrika stéttaskiptingu.

​
Eftir að landsvæðið í kringum Miðjarðarhafið tók upp kristna trú fóru æðstu prestar og páfar kirkjunnar einnig að klæðast fjólubláu, til merkis um vald þeirra. Í kjölfar trúarlegra stríða á 13. til 15. öld flúði sá hópur fólks sem hafði hvað mesta þekkingu og reynslu af fjólublárri textíllitun. Fólkið hefur í kjölfarið líklega sest að á landsvæði þar sem sjávarsnigillinn fannst ekki, því framleiðsla á litnum tyrian fjólubláum lagðist alfarið af í kringum 1453 (Cooksey, 2013). Þetta gerði fjólubláan textíl enn sjaldgæfari og verðmætari.
​

Byltingarkennd tilviljun

​Árið 1856 dró til tíðinda í þessum efnum. Breski efnafræðineminn William Henry Perkin, þá aðeins 18 ára gamall, var hluti af teymi sem reyndi að framleiða lyf gegn malaríu. Tilraunirnar gengu ekki sem skyldi og Perkin endaði með svart efni í tilraunaglasinu, sem var ekki það sem teymið var að leita að. Perkin var þó forvitinn og ákvað að prófa sig áfram með efnið (Herman, 2001). Hann var með tilraunastofu heima hjá sér og gat því gert tilraunir óáreittur. Perkin prófaði að leysa svarta duftið upp í vökva og við það varð vökvinn fjólublár. Hann var séður og ákvað að prófa að nota fjólubláa vökvann til þess að lita smá bút af silki. Niðurstaðan leyndi sér ekki. Silkibúturinn varð fagurlega fjólublár og liturinn hélst vel í efninu þrátt fyrir þvott og sólarljós. Perkin vissi því að hann var með eitthvað sérstakt í höndunum. Textíllitun var stór iðnaður á þessum tíma og fram að þessu hafði öll textíllitun byggst á notkun náttúrulegra litarefna, líkt og vökvans úr sniglunum. Flest allir litirnir dofnuðu með tímanum og oftar en ekki var erfitt að nálgast náttúrulega hrávöru fyrir ákveðna liti. Uppgötvun Perkins gjörbreytti því textíliðnaðnum. 

Sir William Henry Perkin á tilraunastofunni með fjólubláan efnisbút í höndunum. Málverk frá 1906 eftir Sir Arthur Stockdale Cope.​

​Perkins stofnaði verksmiðju sem framleiddi textílliti ásamt föður sínum og bróður. Til þess að kynna litinn sem eitthvað nýtt og spennandi ákvað Perkin að kalla hann ekki fjólubláan heldur purpurarauðan (e. mauve) (Ball, 2006). Það er óhætt að segja að purpurarauði eða fjólublái liturinn hafi komist í tísku. Liturinn var enn talinn litur hefðarfólks og það tók endurkomu hans fagnandi. Stuttu eftir að Perkin uppgötvaði fjólubláa litinn sást franska keisaraynjan Eugénie de Montijo í kjól sem litaður hafði verið í fjólubláum lit eftir Perkin en hún var tískufyrirmynd margra. Tveimur árum síðar klæddist Viktoría Bretadrottning fjólubláum kjól í brúðkaupi dóttur sinnar. Viktoría drottning tók í raun sérstöku ástfóstri við litinn. Frímerki með andliti hennar voru til að mynda fjólublá. Breska konungsfjölskyldan, hegðun hennar og stíll, hefur alltaf haft mikil áhrif á bresku þjóðina. Fjólublái liturinn var þar engin undantekning. Vegna Perkin var fjólublár textíll ekki lengur rándýr og fólk gat því klætt sig eins og hefðarfólkið og konungsfjölskyldan. Fjólublái liturinn varð svo vinsæll að sagt var að London hefði um tíma breyst í fjólublátt haf. Sælgætisframleiðandinn Cadbury's valdi líka litinn sem einkennislit fyrirtækisins til heiðurs Viktoríu drottningu. Áhrif Perkin á vinsældir fjólubláa litsins voru ótvíræðar (Mars, 2019). 
​

Er framtíðin enn fjólublá?

​Fjólublár textíll er ekki lengur rándýr og einungis á færi þeirra allra ríkustu. Þrátt fyrir að liturinn sé nú orðinn aðgengilegur öllum virðist hann ekki hafa misst merkingu sína sem litur konungsfólks. Meðlimir bresku konungsfjölskyldunnar sjást gjarnan skarta áberandi fjólubláum fötum og á það bæði við um þá meðlimi sem hafa fæðst inn í fjölskylduna og þá sem hafa gift sig inn í hana. Breska kórónan er enn að hluta til úr fjólubláu flaueli. Það verður áhugavert að sjá hvernig liturinn verður notaður í komandi krýningarathöfn Karls þriðja Bretakonungs, hvort konungurinn muni skarta fjólubláum lit á jafn áberandi máta og móðir hans og afi gerðu við sama tilefni og viðhalda þar með hugmyndinni um fjólubláan sem hinn konunglega lit. 
​

Heimildaskrá:

Ball, P. (2006). Chemistry: Perkin, the mauve maker. Nature, 440(7083), 429. https://doi.org/10.1038/440429a            
Collins, A. W. (2012). The royal costume and insignia of Alexander the Great. American Journal of Philology, 133(3), 371-402.
Cooksey, C. (2013). Tyrian purple: the first four thousand years. Science progress, 96, 171-186.
Herman, S. (2001). The purple past. Global Cosmetic Industry, 169(2), 16-17.
Mars, R. (þáttastjórnandi). (2010 - enn í gangi). The Secret Live of Colors (þáttur 340),  99% Invisible [hlaðvarp]. Radiotopia. https://99percentinvisible.org/episode/the-secret-lives-of-color/
Nabel, J. (2015). Venus’ boots and the shadow of Caesars in book 1 of Virgil’s Aeneid. Classical Quarterly, 65(2), 689-692. https://doi.org/10.1017/S0009838815000178
Podhajny, R. M. (2002). History, shellfish, royalty, and the color purple. Paper, Film and Foil Converter, 76(7), 20.
​

Höfundur

Ragnheiður Maísól Sturludóttir er MA nemi í þjófræði, myndlistarmaður og framleiðandi.