0 Comments
 
Inngangur
Þegar kom að því að ég færi að skrifa lokaritgerð mína í þjóðfræði var ég staðráðin í því að skrifa um ævintýri, enda hafði heimur ævintýranna og möguleikar rannsókna á þeim heillað mig verulega. Ég tók allar mína valeiningar innan kynjafræðinnar og var því spennt fyrir því að sameina þetta tvennt, ævintýri og kynjafræði. 
Inngangur
Snemma á síðastliðnu ári mátti lesa í helstu fréttamiðlum landsins, að Heiðursverðlaun hinna íslensku tónlistaverðlauna árið 2015 hefðu fallið í skaut hljómsveitarinnar Sykurmolanna. Bíddu, er það ekki bara einhverjum gamlingjum úr hinni menningarlegu elítu sem hlotnast slíkur heiður, hugsaði ég með mér þegar ég las fréttina, en ekki einhverjir róttækir pönkarar? Hljómsveitin var raunar ekki eiginleg pönkhljómsveit en einhverjir meðlimir hennar voru þó yfirlýstir pönkarar. Þau eru að vísu ekki nein unglömb lengur og þar af leiðandi varla áhangendur unglingamenningar eins og pönkið var, eða hvað? Tímabili unglingsáranna fylgir oft uppreisn gegn valdi foreldranna og viðteknum gildum samfélagsins, auk þess sem margir unglingar eru móttækilegir fyrir ýmsum nýjungum. Það er því oftar en ekki að þegar einstaklingar leita í jaðarmenningarhópa, eins og pönkið, þá gerist það á þessum mótunarárum unglingsins. Hvað gerist svo þegar unglingurinn verður fullorðinn? Heldur hann tryggð við þá menningu sem hann aðhylltist á unglingsárum eða lætur hann af bernskubrekum og „fullorðnast“?  Introduction
Through the heart of the small north Icelandic fishing town Húsavík runs the river Búðará emptying the lake Botnsvatn above the town and separating the town in a northern and southern part. For centuries the locals have farmed the banks on both sides of Búðará and kept their livestock in enclosures close to their homesteads. As the town expanded during the 20th century and incorporated many of the home-fields into more urban areas, the farms were pushed further away from the river. However not all former home-fields were transformed into building sites. On the southern banks of the river an area, outlined by the streets Garðarsbraut and Reykjaheiðavegur to the west and to the south, and the hill Skógargerðismelur to the east, was given by the town council to the local women’s society, Kvenfélag Húsavíkur, with the purpose of landscaping a garden for the locals and guests to enjoy. The project of landscaping the garden, colloquially called Skrúðgarðurinn today, was launched 16th of July 1975 when Kvenfélagið and members of the local Rotary Club planted 17 Larch trees and six Rowans. All together that year, 391 trees and shrubs were planted in the Húsavík Gardens.  Það má lesa margt úr klæðnaði okkar en í honum endurspeglast sjálfsmyndin. Sjálfsmyndin mótast af því umhverfi sem við ölumst upp í og af þeim hópum sem við tilheyrum. Það er ekki bara tíska sem hefur áhrif á klæðnaðinn, því í honum getur falist ákveðin yfirlýsing. Í þessari grein er ætlunin að skoða hvernig og hvort kvennabaráttan hafði áhrif á klæðaburð fólks og þá hvernig. Tekin eru fyrir tvö tímabil mikilla þjóðfélagsbreytinga, það eru aldamótin 1900 og árin í kringum 1970.  Það er ljóst að alls staðar sem mannlíf þrífst, þar dafnar þjóðfræðin. Fagið teygir anga sína inn í heim nútíma myndmiðla og sjónvarpsefnis, þó að það sé fjöldaframleitt afþreyingarefni þá eru venjulegir einstaklingar á bak við tjöldin og hugmyndaheimur þeirra hlýtur á einhvern hátt að endurspeglast í því efni sem gefið er út. Kvikmyndin The Mask er þar engin undantekning.
 Síðastliðið vor sat ég áfangann Vampýrur og tröll: birtingarmyndir þjóðfræðiefnis í nútíma myndmiðlum og var kennari námskeiðsins Gunnella Þorgeirsdóttir. Við áttum að skrifa ritgerð um þjóðfræðiefni í myndmiðlum og valdi ég að fjalla um engla eins og þeir birtust í sjónvarpsþáttunum SupernaturaI og bera þá saman við engla Biblíunnar. Þar sameinaðist mikill áhugi minn á bæði trúarbrögðum og þjóðsögum og þar skapaðist því einstaklega handhæg afsökun fyrir að taka langt og gott sjónvarpsmaraþon. Á þeim tíma voru sjö þáttaseríur búnar og sú áttunda rétt byrjuð en síðan þá hafa höfundar þáttanna haldið áfram að bæta við sagnaheim sinn.
 Á öðru ári í BA námi mínu stóð ég frammi fyrir því að þurfa að fara að hugleiða hvaða ritgerðarefni ég vildi takast á við í BA verkefninu mínu. Ég átti nokkrar hugmyndir á blaði en sú sem varð fyrir valinu varð Hraunsrétt í Aðaldal. En af hverju Hraunsrétt?
Tekur skot og skorar mark! Fögn fótboltamanna frá sjónarhorni sviðslistar - Þórunn Kjartansdóttir1/31/2014  Hægt er að kanna margt í venjulegum fótboltaleik og athafnir þeirra sem þar koma við sögu út frá sviðslistafræði. Allir sem koma að leiknum eru á sinn hátt að setja eitthvað á svið, hvort sem það eru áhorfendurnir sem klæða sig upp á ákveðinn hátt, kalla, syngja og dansa í áhorfendastúkunni til stuðnings sínu liði eða liðið sjálft sem einnig fer í búninga og sýnir áhorfendum og andstæðingum hvað þeir geta. Hér verður sjónum beint að skoruðum mörkum og hvernig fótboltamenn fagna marki.
 Í gegnum tíðina hefur æði margt orðið fyrir barðinu á flökkusögnum en flökkusagnir eru sagnir sem ferðast manna á milli þvert á menningu og landamæri. Þær eru síður en svo nýjar af nálinni og í gegnum aldirnar hafa þær gengið mann fram af manni sem munnlegar frásagnir. Með tilkomu tækninýjunga samtímans hafa fleiri miðlunarleiðir flökkusagna bæst við, svo sem veraldarvefurinn, dagblöð og tímarit, útvarp og sjónvarp. Tæknin gerir það að verkum að sagnirnar berast hraðar en áður, þær flakka heimshornanna á milli og svipaðar flökkusagnir má finna hér á Íslandi og annars staðar í heiminum. Sömu minni koma fram aftur og aftur en mörg hafa tekið á sig nútímalegri mynd vegna breyttra aðstæðna frá því sem áður var.
 Þegar verkamannabústaðirnir við Hringbraut voru byggðir á þriðja tug síðustu aldar þótti ekki sjálfsagt að hafa baðherbergi í hverri íbúð eða önnur þau nútímaþægindi sem þykja sjálfsögð í dag. Í þessari grein verður rakin saga þessara bústaða og þeirra hugarfarsbreytinga sem þurfti til að gera húsnæðið eins nútímalegt og raunin varð.
Sumir vilja halda því fram að líkaminn sé musteri sálarinnar, en í þeim orðum felst sú hugsun að líkami sé eitt og sálin annað sem er mjög í anda tvíhyggjunnar. Af orðum Halldórs Kiljan Laxness í greininni „Um þrifnað á Íslandi“ má greina að hann hafi verið sama sinnis þegar hann segir að hreinn líkami valdi:  „Fólk vissi ekki hvaðan hann kom eða hvert hann fór.“(1) Þannig segir í kvæði Jóhannesar úr Kötlum um jólaköttinn. Í samræmi við þau orð skáldsins hefur skepnan löngum þótt dularfull og torskilin.
Allt frá tímum Forn-Egypta, þegar byrjað var að temja köttinn sem heimilisdýr, hefur hann haft á sér dularfullan blæ í trúarbrögðum og þjóðtrú manna og verið tengdur göldrum og myrkraöflum ýmiss konar.(2) Tengsl kattarins við undirheima og myrkraverk eru eflaust tilkomin vegna náttúrulegs eðlis kattarins sem næturdýrs og meðfæddra hæfileika hans til að bjarga sér í náttmyrkri. Þessi ímynd kattarins í þjóðtrúnni hefur fylgt honum fram á þennan dag og ekki er að sjá að kristin trúarbrögð hafi náð að breyta henni.(3) Raunverulegar þjóðsagnaverur: Um haferni og hvítabirni í íslenskum sögnum - Trausti Dagsson12/16/2013  Yfirnáttúrulegar verur virðast hafa leynst víðsvegar fyrr á öldum og gera sjálfsagt enn. Að minnsta kosti má finna þær í þjóðsögunum okkar. Þar stíga þær gjarnan út fyrir sitt hefðbundna umhverfi og ryðjast inn í nærumhverfi mannsins þar sem þær valda einhvers konar röskun sem að lokum hefur fest sig í sögn. Sögn sem ferðast víðsvegar í munnlegri geymd um undarlegan atburð og furðulega veru. Ýmsar skýringar hafa komið á yfirnáttúrulegum verum enda eru sagnir gjarnan taldar endurspegla trú, viðhorf og heimsmynd þess samfélags sem þær eru sprottnar úr. Fjörulalli hefur til dæmis stundum verið útskýrður þannig að um sé að ræða rostung, skepnu sem sjónarvottar vissu kannski ekki deili á og því spunnust sögur um þá. Sagnir um fjörulalla virðast til dæmis vera algengastar norðanlands og á Vestjörðum enda virðast rostungar oftast hafa heimsótt þann hluta landsins.
Af kellingum: Knattspyrna í hinsegin ljósi - Ólafur Ingibergsson og Valgerður Óskarsdóttir12/6/2013  „Og svo fékk hann olnbogaskot hérna á miðjunni sem hefði getað verið rautt spjald og ef það hefði verið í hina áttina hefðu þessar kellingar í hinu liðinu legið grenjandi eins og kellingar.“(1)
Fyrir allnokkru spilaði íslenska karlalandsliðið í knattspyrnu við hið portúgalska á Laugardalsvelli í undankeppni Evrópumótsins og tapaði. Úrslitin vekja litla undrun en eftirtektarverðari eru ummæli Hermanns Hreiðarssonar landsliðsmanns og fyrirliða hér fyrir ofan um mótherja sína í portúgalska liðinu, sem hann lét falla í viðtali við fréttamann RÚV eftir leikinn. Ummæli sem þessi eru ekkert einsdæmi þegar kemur að hópíþróttum karla. Orðfærið sem notað er virðist oft og tíðum helst miða að því að niðurlægja andstæðinginn og mestri niðurlægingu virðist náð með því að líkja andstæðingnum við konu (eða kellingu eins og Hermann orðaði það, líklega í tilraun til að láta það hljóma enn meira niðrandi). Eins og áður segir er þetta orðfæri ekkert einsdæmi og sumarið 2007 sungu Skagamörkin, stuðningssveit ÍA, um Íslandsmeistara FH (Fimleikafélag Hafnarfjarðar) í knattspyrnu:  Í steinhúsi við Suðurgötu er fólginn fjársjóður. Ekki fjársjóður af því taginu sem freistar þjófa og ræningja heldur fjársjóður af því taginu sem örðugt, eða ómögulegt, er að meta til fjár. Þannig fjársjóðir eru dýrmætari en aðrir. Það er kannski ekki öllum ljóst en í þessu tilfelli nógu mörgum.
Hver tilheyrir svæði og landi? Um svæðisvitund á Fljótsdalshéraði - Sæbjörg Freyja Gísladóttir10/10/2013  Greinarkornið sem hér kemur á eftir er unnið upp úr verkefni í námskeiðinu Eigindlegar rannsóknaraðferðir II en lagað og betrumbætt svo hæfi vefmiðli líkt og Kreddum. Með þessari birtingu er ætlunin að kynna áhugaverða aðferð við að greina eigindleg gögn og sýna hvernig túlkandi fyrirbæraleg nálgun getur gagnast við að túlka og skilja orð eins viðmælanda. Viðmælandinn í þessu tilviki er bóndinn Hjörtur Kjerúlf frá Hrafnkelsstöðum á Fljótsdalshéraði en hann las yfir greinina og veitti mér góðfúslegt leyfi til að birta hana.
 Eitt af forvitnilegri minnum sem koma upp bæði í textaheimildum og fornleifum frá ýmsum tímum og hefur reyndar lifað allt fram á okkar daga er umbreyting manns í dýr. Í vestrænni menningu nútímans má sjá þetta minni til dæmis í skáldsögum og bíómyndum um varúlfa og vampýrur en því fer fjarri að það sé eingöngu bundið við Vesturlönd og það er langt frá því að vera nýtt; sem dæmi má nefna að varúlfasögur voru þekktar meðal Rómverja til forna (Aðalheiður Guðmundsdóttir 2001:clxxxvii). Norðurlöndin fóru heldur ekki varhluta af útbreiðslu þessa minnis; fornnorrænar textaheimildir hafa að geyma frásagnir af berserkjum og úlfhéðnum sem áttu mögulega að hafa einhver tengsl við birni og úlfa, jafnvel að geta tekið á sig mynd þeirra og í Völundarkviðu er sagt frá svanameyjum (Eddukvæði 2001:145). Ekki má heldur gleyma hamskiptum goðanna sem virðast sumir hverjir eiga jafn auðvelt með að skipta um ham og við mennirnir með að skipta um föt.
 „Um nærföt var skipt á hálfsmánaðar fresti, oftar á sumrin, þá svitnuðu menn gjarnan við heyskap.“(1) Í nútíma samfélagi þar sem hvert heimili hefur þvottavél þá fer minna fyrir því að fólk veigri sér við það að þrífa það sem skítugt er, þótt misjafnar séu hugmyndir manna um hvað sé skítugt. Flestir eiga líka nóg til skiptanna. Fólk á tvennar eða fleiri buxur, marga boli og peysur og enn fleiri nærföt og sokka. En hvenær verða föt skítug? Þegar búið er að ganga í þeim einu sinni? Tvisvar eða oftar?
 Í baðstofum landsins í lok nítjándu aldar og byrjun þeirrar tuttugustu voru svefnhættir nokkuð öðruvísi en við eigum að venjast í dag. Ástæðan var sú að langflestir íbúar á bænum sváfu í sama rýminu. Því var algengast að allir færu í rúmið á sama tíma en sá tími var breytilegur sökum árstíðabundinna verka. Í Þjóðháttasafni Þjóðminjasafns Íslands leynist mikill fróðleikur um kvöldið og nóttina í íslensku baðstofunni og verður hér skyggnst inn í andrúmsloft sveitanæturinnar. Þjóðháttasafnið geymir heimildir um lífshætti fólks og hefur frá 1960 safnað efni skipulega með því að senda úr spurningaskrár, oftar en ekki til eldri borgara. Ekki er getið nafns, fæðingardags eða heimili heimildamanna í þessari skrá þjóðháttasafnsins en svörin voru skráð árið 1978.
 Í eftirfarandi umfjöllun verður sjónum beint að því samfélagi sem mótaði og varðveitti íslensk ævintýri. Litið verður til sagnaþula og hvernig fræðimenn hafa leitast við að tengja ævi þeirra og lífshlaup þeim sögum sem þeir tileinkuðu sér og miðluðu til annarra.
Í samfélagslegum þjóðsagnafræðum líta menn meðal annars til þess hvaða hlutverki sögur og sagnaskemmtun gegndu í samfélagi fyrri alda og hvaða gildi sögurnar gátu haft fyrir menningu tiltekinna svæða. Í þessu samhengi skiptir búseta heimildarmanna miklu máli og sér í lagi leitist menn við að rannsaka héraðs- og landshlutabundin einkenni þjóðsagna og með hvaða hætti þær laga sig að umhverfinu. Í þeirri rannsókn sem hér er kynnt verður litið til heimildarmanna þeirra ævintýra sem skráð voru í þjóðsagnasafn Jóns Árnasonar (1819–1888), og landfræðilegrar dreifingar þeirra. Þetta verður þó ekki einungis gert í þeim tilgangi að kortleggja íslenska sagnamenn og búa þannig í haginn fyrir frekari samfélagslegar rannsóknir, heldur verður athugað hvort eitthvað bendi til þess að ævintýri hafi verið sögð á einu landsvæði fremur en öðru. Einkum verður þó dvalið við landsvæði þar sem fáir heimildarmenn bjuggu og spurt hvaða ástæður gætu hugsanlega legið að baki þeim mun sem virðist hafa verið á virkni sagnamennsku eftir landsvæðum. Sérstök áhersla verður lögð á að skoða byggðina umhverfis Breiðafjörð og útbreiðslu ævintýra þar um það leyti sem Jón Árnason stóð að þjóðsagnasöfnun sinni á 19. öld. |
KreddurAllir geta sent inn grein fyrir Kreddur svo lengi sem viðfangsefnið tengist þjóðfræði á einn eða annan hátt. |
||||||||||||||||
RSS Feed
